W średniowieczu określano Wieliczkę nazwą „Magnum Sal” (Wielka Sól). Nazwa ta wiąże się z ogromnymi połaciami soli kamiennej znajdującymi się pod ziemią. Oczywiście początkowo zajmowano się warzelnictwem, ale wyczerpywanie się źródeł solankowych zmusiło Wieliczan do poszukiwania soli pod ziemią. Legenda głosi, ze św. Kinga (małżonka księcia Bolesława Wstydliwego; patronka naszego miasta), która pochodziła z rodu węgierskiego, pragnęła podarować Polakom sól, której w Polsce brakowało. Wrzuciła więc do sztolni w Maramures (najbogatsza kopalnia Siedmiogrodu) swój pierścień zaręczynowy, biorąc ją za swój posag. Gdy przybyła do Polski w Wieliczce (jak mówią inni w Bochni) słysząc głos z Nieba kazała tu kopać w poszukiwaniu soli. Rzeczywiście w tym miejscu znaleziono sól, co więcej w wykopanej bryle umieszczony był ów pierścień zaręczynowy. W związku z odkryciem soli i powstaniem pierwszego wielickiego szybu górniczego Przemysł II dokonał lokacji miasta Wieliczka w 1290 r. (33 lata po Krakowie). Lokacja odbyła się na tzw. prawie frankońskim.
W roku 1356 król Kazimierz Wielki ustanowił Sąd Sześciu Miast. W jego skład weszły: Kraków, Olkusz, Bochnia, Sącz, Kazimierz oraz Wieliczka. W dalszej kolejności nadał Wieliczce prawo magdeburskie w 1361 r., następnie rozbudował zamek żupny i nadał żupom krakowskim statut (o czym niżej), w Wieliczce pojawiły się też baszty obronne. Wielicki rynek przyjął, charakterystyczny dla średniowiecznej sztuki, kształt szachownicy. Monarcha ufundował również kościół pod Wezwaniem Świętego Ducha, a przy nim szpital-przytułek (obecnie budynek jest siedzibą władz miasta). Inny ważny Kościół pod wezwaniem Świętego Klemensa powstał jeszcze przed rokiem 1290 (w miejsce kaplicy pod tym samym wezwaniem), przebudowano go ok. roku 1354 i stoi w Wieliczce do dziś tyle, że po kilku kolejnych przeróbkach.
W 1368 r. na mocy tzw. Ordynacji Kazimierzowskiej powołano przedsiębiorstwo salinarne Żupy Krakowskie łączące kopalnie soli w Wieliczce i w Bochni, które w okresie panowania Kazimierza Wielkiego dostarczało 1/3 dochodów państwa (stąd też to właśnie dzięki nim polski władca finansował m.in. budowę Akademii Krakowskiej- poprzedniczki Uniwersytetu Jagiellońskiego, budowę czy modernizację wielu świątyń). Dzięki Żupom Krakowskim nasze miasto było uważane ze stolicę przemysłu staropolskiego i co za tym idzie należało do kluczowych miast Małopolski.
Wieki XIV-XVI to okres dynamicznego rozwoju Wieliczki. Rozkwitało rzemiosło (pojawili się liczni kupcy, kowale, stolarze, krawcy, szewcy, kuśnierze, etc.), postawiono wodociąg i ułożono chodniki. Wieliczka powiększyła się o pobliskie wsie (Lednica, Marcinkowice, Kłosów). Złotym wiekiem wielickiej kopalni było XVI stulecie. W tamtym okresie zwiedzili ją m.in. Mikołaj Kopernik, czy Konrad Celtes.
W 1598 r. kard. Jerzy Radziwiłł dokonał konsekracji niewielkiego Kościółka pod wezwaniem Świętego Sebastiana (wybudowany jako wotum dziękczynne za ocalenie mieszkańców z epidemii cholery). Niestety pod koniec XVI w. Wieliczka zaczęła podupadać. Wiązało się to z licznymi problemami, takimi jak: epidemie, zawały powierzchniowe, pożary, przemarsze wojsk obcych, zniszczenia wojenne i grabieże. Wieliczka szczególnie ucierpiała na skutek dwóch wojen ze Szwedami („potop szwedzki” z lat 1655-1660 oraz wielka wojna północna 1700-1721, w wyniku której Rzeczpospolita stała się protektoratem rosyjskim tracąc swą suwerenność). W roku 1623 do władze miasta sprowadziły do Wieliczki ojców franciszkanów, w celu uratowania solnego grodu od wpływów szerzących się sekt i herezji. Kościół pod wezwaniem Stygmatów Świętego Franciszka został konsekrowany 3 lata później. Spłonął jednak w 1718 r. Jednakże nowa świątynia stanęła już w 1721 r. Warto wspomnieć, że z arianizmu na katolicyzm nawróciła się m.in. rodzina Morsztynów.
Od 1772 r. Wieliczka została włączona do Austrii w wyniku I rozbioru Polski i znaczenie miasta podupadło. Na szczęście Austriacy widząc dochody z kopalni dbali o jej rozwój. Bóg okazał się dla Wieliczki jeszcze bardziej łaskawy. W 2 połowie XIX w., kiedy to Galicja uzyskała autonomię w ramach cesarstwa austro-węgierskiego, Wieliczka stała się miastem powiatowym (rok 1867), co przyczyniło się do rozwoju tak gospodarczego, jak i politycznego (pojawiły się swobody narodowe, których brakowało w zaborze pruskim i rosyjskim, gdzie z brutalną siłą szerzono germanizację i rusyfikację, co miało prowadzić do wynarodowienia Polaków na tamtych terenach).
Powiat Wielicki liczył 458 km2, w jego skład wchodziło 105 wsi i 4 miasteczka: Wieliczka, Dobczyce, Gdów i Skawina oraz Podgórze. Na tych zmianach skorzystało zarówno samo miasto (np. połączenie kolejowe z Krakowem 1857 r., polskie szkolnictwo- Pierwsza Szkoła Górnicza w Galicji- 1861 r., tworzenie towarzystw społeczno-kulturalnych), jak i kopalnia soli (dobre kadry inżynierskie, mechanizacja prac w kopalni). Powiat Wielicki należał do zamożniejszych w Galicji (ziemie polskie znajdujące się pod zaborem austriackim- tzw. Galicja i Lodomeria- ze względu na zastój gospodarczy i biedę określano dla wyszydzenia mianem „Golicji i Głodomerii”). Gdy w odrodzonej Rzeczypospolitej zlikwidowano Powiat Wielicki (1931 r.) Wieliczka została włączona do powiatu krakowskiego, co spowodowało upadek znaczenia naszego górniczego miasta jako centrum administracyjnego. Likwidacja powiatu oraz przeniesienie Szkoły Górniczej do Katowic spowodowało odpływ inteligencji i dobrze wykształconych kadr technicznych z miasta. W roku 1933 w miejsce Rynku Dolnego założono Planty.
W czasie II wojny światowej Wieliczkę okupowały wojska niemieckie. Pan kpt. Kazimierz Guzikowski, żołnierz (i do niedawna Prezes Okręgu Małopolska Światowego Związku Żołnierzy Armii Krajowej) w swojej książce pt.: „Armia Krajowa na terenie powiatu wielickiego” znakomicie przedstawia dramatyzm tamtych wydarzeń. Zachęcamy do zapoznania się ze wspomnianą monografią. Wieliczka została wyzwolona od nazizmu 21 I 1945 r. Niestety w miejsce jednego totalitaryzmu pojawił się drugi, jeszcze gorszy, jeszcze bardziej zakłamany. Patriotów, którzy walczyli o niepodległość torturowano, zamykano w więzieniach i wielu wymordowano (jako wrogów „władzy ludowej”), wielu zmuszano do kolaboracji na rzecz „przyjaciół” ze Związku Radzieckiego, szczególnie represjonowano Kościół. Dlatego też określenie, że Polacy przegrali II wojnę światową dwa razy jest jak najbardziej na miejscu. W tych trudnych warunkach okres PRL był jednak czasem uprzemysławiania Wieliczki. Budowano nowe osiedla, brukowano ulice i place, rozpoczęto gazyfikację i elektryfikację (zelektryfikowano linię kolejową na trasie Wieliczka-Kraków). Niestety w gospodarce socjalistycznej zamiast myśleć, bezwiednie robiono to, co ktoś (decydenci z Komitetu Centralnego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej) nanieśli na swoje „trzy-, sześcio- i pięcioletnie plany” (wystarczy oglądnąć filmy Barei, szczególnie serial: „Alternatywy 4”, aby zrozumieć specyfikę socjalizmu). Dlatego też nie dbano z wykonywaniem inwestycji, wszystko było robione na chwilę obecną, nie myślano o przyszłości. Warto zobaczyć, że dzisiejszym wielkim problemem miasta są zakorkowane i podziurawione ulice, tym niemniej w żaden sposób nie można ich poszerzyć, bo po obu stronach są zabudowane… Za komuny ludzi nie stać było na kupowanie samochodów, a teraz gdy ich przybywa problemem jest ciasna zabudowa miasta.
W 1951 r. z inicjatywy prof. Alfonsa Długosza powstało w Wieliczce Muzeum Żup Krakowskich, a 10 lat później Muzeum podziemne. W roku 1957 dzięki prof. Mieczysławowi Skulimowskiemu w kopalni utworzono sanatorium alergologiczne. W 1978 r. Kopalnię Soli „Wieliczka” wpisano na Pierwszą Światową Listę Dziedzictwa Kulturowego i Przyrodniczego UNESCO. Z kolei w roku 1994 uznano Kopalnię za Pomnik Historii. Po odzyskaniu wolności Wieliczka przystąpiła do ciężkich zmian gospodarczych, politycznych, społecznych i cywilizacyjnych. W roku 1995 podpisano pierwszą dwustronną umowę o współpracy z niemieckim miastem Bergkamen (Land Nadrenia Północna Westfalia). Rok później podpisano kolejną umowę tym razem z francuskim miastem Saint-Andre-lez-Lille (Region Nord-Pas de Calais, Departament Nord). Z kolei w roku 2003 podpisano umowę z włoskim miastem Sesto Fiorentino (Region Toskania, Prowincja Florencja). Ostatnim miastem partnerskim Wieliczki jest czeski Litovel (Kraj Ołomuniecki). W roku 1992 w poprzeczni Mina w Kopalni Soli „Wieliczka” nastąpił wyciek wody, miasto było zagrożone, ucierpiał kościół franciszkański, przez kilka lat nie kursował do Wieliczki żaden pociąg. Wierzymy, że dzięki wstawiennictwu wielickich Świętych, m.in.: Św. Kingi, Św. Klemensa, Św. Barbary, miasto zostało uratowane.
30 VI 1996 r. zaprzestano całkowicie eksploatacji złoża. Odtąd kopalnia jest wyłącznie przedsiębiorstwem turystycznym i leczniczym. W kopalni organizowane są różnego rodzaju imprezy kulturalne, często przybywają tam również przedstawiciele świata polityki (np. w 2009 roku dwukrotnie z zagranicznymi gośćmi przybył tu Prezes Rady Ministrów Donald Tusk). W ostatnim czasie odwiedza kopalnię- według oficjalnych danych- ponad milion turystów rocznie. Do najważniejszych zabytków miasta należą: Zamek Żupny, sięgający swą genezą XIII w., Kościół Świętego Klemensa (geneza XIII w.), Kościół Świętego Sebastiana (1598 r.), Kościół pw. Stygmatów Świętego Franciszka (1626), Pałac Konopków (XVIII w.), Szyb Regis (XIV w.), Magistrat (poł. XIX w., po przebudowie budynku XIV w.), Sztygarówka (1898 r.- obecnie budynek władz powiatu wielickiego), czy Pałac Przychockich (XVIII w.).
